کتاب کامل الزیارات

معرفی کتاب
کامِلُ الزّیارات کتابی با موضوع زیارت، تألیف محدث و عالم شیعه ابن قولویه قمی متوفای ۳۶۷ق. این کتاب از فضیلت و چگونگی زیارت پیامبر اکرم(ص)، اهل بیت و امامزادگان و مؤمنان سخن می‌گوید و مجموعه روایاتی را از اهل بیت(ع)در این باره نقل می‌کند. کامل الزیارات از مهم‌ترین و معتبرترین منابع روایی و دعایی شیعه است که علما و پیوسته به آن مراجعه کرده‌اند. این اثر را «الزیارات»، «جامع الزیارات» و «کامل الزیارة» نیز خوانده‌اند و به زبان فارسی ترجمه شده است.

مؤلف کتاب
نوشتار اصلی: ابن قولویه قمی

جعفر بن محمد معروف به ابن قولویه (متوفای ۳۶۷ ق) از راویان برجسته شیعه در قرن چهارم هجری است. وی از بهترین شاگردان محمد بن یعقوب کلینی و از برجسته‌ترین مشایخ شیخ مفید به شمار میآید. ابن قولویه از فقهای صاحب فتوا و کسی است که نظراتش میانگین آرای اهل حدیث و مکتب متکلمان بوده است. ابن قولویه دارای تألیفات فراوانی است که کتاب کامل الزیارات مهم‌ترین آن‌ها است.
نام‌های کتاب

نجاشی از این کتاب با عنوان «الزیارات»[۱] و شیخ طوسی با عنوان «جامع الزیارات» یاد کرده است[۲] ولی مشهورترین نام آن «کامل الزیارة» است،[۳] اگر چه به آن «کتاب المزار»[۴] و «کمال الزیارت»[۵] نیز گفته‌اند.
انگیزه نگارش

ابن قولویه انگیزه خود را برای نوشتن این کتاب، تقرب به درگاه الهی و پیامبر اکرم(ص) و امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) و ائمه معصومین(ع) و نشر زیارت آنان در میان برادران مؤمنن بیان کرده و تلاش کرده تا با نشر معارف اهل بیت(ع) و نقل ثواب زیارت آن بزرگواران، به جمیع اهل ایمان، هدیه‌ای تقدیم کرده باشد.[۶] ارزش و جایگاه

کامل الزیارات از مهمترین منابع روایی شیعه و یکی از معتبرترین مراجع کتاب‌های روایی و دعا در شیعه است که در طول هزار سال که از زمان نگارش آن می‌گذرد پیوسته مورد توجه علما و فقهای شیعه واقع شده و روایات آن در منابع مهم روایی شیعه مانند المزار شیخ مفید، تهذیب و استبصار شیخ طوسی، کتب گوناگون ابن طاووس، المزار ابن مشهدی، بحارالانوار، وسائل الشیعه و مستدرک الوسائل نقل شده و به آن‌ها استناد شده است.[۷]

علامه مجلسی می‌گوید: «کتاب کامل الزیارات از اصول معتبر و مشهور میان فقهای شیعه است».[۸] توثیق راویان نام‌برده در کتاب

از ویژگی‌های کتاب این است که ابن قولویه همه راویان را توثیق کرده است و بنا به ادعای خودش احادیث این کتاب را از معتبرترین منابع و با صحیح‌ترین سندها نقل کرده و حتی یک حدیث نادر و ضعیف هم انتخاب نکرده است.[۹]

این به دانشمندان شیعه کمک می‌کند تا آن دسته از راویانی که در کتاب‌های رجالی نامی از آن‌ها برده نشده و فقط در سلسله سندهایکامل الزیارات آمده، اعتماد کنند.[۱۰]

با توجه به اعتبار حدیثی کتاب به‌ویژه اینکه از منابع و اصول معتبر حدیثی اصحاب ائمه(ع)نقل شده است، یکی از منابع دست اول حدیث برای مؤلفان و محدثان متأخر به شمار می‌رود. این کتاب یکی از معتبرترین مراجع کتب دعا و زیارات متأخران مانند مفاتیح الجنان اثر شیخ عباس قمی است.[۱۱] محتوا

ابن قولویه در این کتاب ابعاد مختلف مسئله زیارت اعم از ثواب، فضیلت، اعتبار، مشروعیت و کیفیت آن را بررسی کرده است. پاسخ به شبهات و اشکالات مطرح‌شده از طرف مخالفان زیارت از دیگر مضامین کتاب است. این کتاب روایات مستند و معتبری در جواز زیارت پیامبر و ائمه(ع)و حتی قبور مؤمنان را دربردارد.[۱۲]

غالب مطالب کتاب (حدود سه چهارم آن)، مربوط به امام حسین(ع) و یاران وی و به ویژه بیان فضیلت و کیفیت زیارت ایشان است. این موضوع، روایات باب‌های ۱۶ تا ۹۸ را به خود اختصاص داده است.[۱۳] مؤلف از موضوعاتی چون پیشگویی واقعه عاشورا، آگاهی فرشتگان از آن و عزاداری موجودات برای آن حضرت سخن گفته است. از این رو،کتاب کامل الزیارات منبعی کهن برای دستیابی به زندگانی آن امام نیز به شمار می‌رود.[۱۴] در برخی روایات این کتاب[۱۵]، از امام صادق(ع) و امام باقر(ع) نقل شده که آسمان و زمین و خورشید و ملائک، ۴۰ روز بر امام حسین(ع) گریستند. وجود این روایات می‌تواند مبنایی برای عزاداری چهل روزه شیعیان در سوگ آن امام به حساب آید.[۱۶] هم‌چنین مبنای زیارت رفتن پیاده (از جمله در اربعین) را می‌توان برخی روایات این کتاب دانست که در آنها زیارت امام حسین(ع) با پای پیاده بسیار توصیه شده و هر گام آن مساوی با نوشتن یک حسنه و پاک شدن یک گناه دانسته شده است.[۱۷]

زیارت عاشورا
نوشتار اصلی: زیارت عاشورا

قدیمی‌ترین متنی که زیارت عاشورا در آن نقل شده، کامل الزیارات است. روایت ۵۵۶ کامل الزیارات، «زیارت عاشورا» است که از امام باقر(ع) نقل شده است. البته متن زیارت عاشورای منقول در این کتاب با متنی که بین شیعیان رواج دارد، اختلاف‌هایی دارد. از جمله در آن اثری از لعن‌های پایانی زیارت نیست، بلکه به‌طور کلی دشمنان آل‌محمد(ص) و به‌طور خاص معاویه، یزید و قاتلان امام حسین(ع) مورد لعن قرار گرفته‌اند.[۱۸]

عناوین فصل‌ها

کتاب کامل الزیارات شامل ۸۴۳ حدیث است که در ۱۰۸ باب آمده‌ و دارای عناوینی است که عبارتند از:

ثواب زیارت حضرت رسول اکرم(ص).
آداب و ثواب زیارت امیر مؤمنان(ع).
آداب و ثواب زیارت امام حسن(ع).
ثواب گریه و اقامه عزا بر امام حسین(ع) و چگونگی نماز و زیارت در حرم امام حسین.
شیوه زیارت حرم امام کاظم(ع) و امام جواد(ع).
شیوه زیارت سائر ائمه اطهار(ع).
زیارت مؤمنین.
زیارت امامزادگان.[۱۹] [۲۰]

منابع

1-نجاشی، رجال نجاشی، ۱۴۱۶ق، ص۱۲۴.
2- طوسی، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۹۲.
3- مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۸.
4-مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۳، ص۱۰۶. (پاورقی)
5-احمدی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۳۲۶.
6-قمی، کامل الزیارات، ۱۴۱۷ق، ص۳۷ (مقدمه).
7-احمدی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۳۲۶.
8- مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۷
9-قمی، کامل الزیارات، ۱۳۵۶ق، ص۴.
10- پاک‌نیا، آشنایی با منابع دست اول شیعه؛ کامل الزیارات، ۱۳۸۷ش.
11- پاک‌نیا، آشنایی با منابع دست اول شیعه؛ کامل الزیارات، ۱۳۸۷ش.
12-احمدی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۳۲۷.
13- مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۳۹۸.
14- احمدی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۳۲۷.
15-روایات ۲۱۹، ۲۴۶، ۲۵۰، ۲۵۱ و ۲۶۰
16-مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۳۹۸.
17-مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۳۹۸.
18-مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۳۹۸.
19-پاک‌نیا، آشنایی با منابع دست اول شیعه؛ کامل الزیارات، ۱۳۸۷ش.
20- قمی، کامل الزیارات، ترجمه ذهنی تهرانی، ۱۳۷۷ش، فهرست کتاب.